De erfrechtadvocaat onderscheidt diverse gevallen van privatieve vertegenwoordiging van erfgenamen. Privatief betekent dat de vertegenwoordiger, met uitsluiting van de erfgenaam die vertegenwoordigd wordt, bevoegd is. Dit is anders dan in geval van bijvoorbeeld volmacht verlening, waarbij de volmachtgever naast de gevolmachtigde volledig zelfstandig bevoegd blijft tot alle (rechts)handelingen waarvoor volmacht is verleend.
Privatieve vertegenwoordiging strekt zich ook uit tot optreden in rechte (procederen). Als gevolg daarvan is de materiële procespartij, dat wil zeggen de partij die feitelijk de gevolgen ondervindt van een bepaald rechterlijk oordeel, niet altijd ook de formele procespartij, dat wil zeggen de partij die formeel als eisende/verzoekende of gedaagde/verwerende partij in de erfrechtelijke procedure optreedt.
Privatieve vertegenwoordiging in rechte in het erfrecht
Er zijn drie gevallen van privatieve vertegenwoordigers in het erfrecht:
- de executeur;
- de (afwikkelings)bewindvoerder; en
- de vereffenaar.
De executeur (voorheen: executeur testamentair) ontleent zijn privatieve vertegenwoordiging om te procederen inzake de afwikkeling van de nalatenschap aan artikel 4:145 lid 2 BW, alwaar te lezen staat: ‘Gedurende zijn beheer vertegenwoordigt hij bij de vervulling van zijn taak de erfgenamen in en buiten rechte’.
De afwikkelingsbewindvoerder ontleent zijn privatieve vertegenwoordiging van de erfgenamen om te procederen inzake de afwikkeling en verdeling van de nalatenschap aan artikel 4:173 BW alwaar te lezen staat: ‘De bewindvoerder vertegenwoordigt de rechthebbende in gedingen ter zake van onder het bewind staande goederen.’
In de gevallen waarin een nalatenschap vereffend moet worden ontleent de vereffenaar van de nalatenschap zijn privatieve vertegenwoordiging van de erfgenamen om te procederen inzake de vereffening van de nalatenschap aan artikel 4:211 lid 2 BW, alwaar te lezen staat: ‘Hij vertegenwoordigt bij de vervulling van zijn taak de erfgenamen in en buiten rechte.’
Samenloop van hoedanigheden in het erfrecht
De privatieve vertegenwoordiging kan zich ook ‘binnen’ één persoon afspelen, in die zin dat die persoon zichzelf in een andere hoedanigheid privatief vertegenwoordigt. Voorbeelden zijn de erfgenaam die tevens executeur is en zichzelf in die hoedanigheid vertegenwoordigt in een procedure over een tot de nalatenschap behorende zaak tegen een derde. De erfgenaam die afwikkelingsbewindvoerder is vertegenwoordigt zichzelf in een procedure over de verdeling van de nalatenschap. Ook kan een erfgenaam vereffenaar zijn en zichzelf in die hoedanigheid in rechte vertegenwoordigen, bijvoorbeeld over een nalatenschapsschuld.
De privatieve vertegenwoordiging procesrechtelijk
Het procesrechtelijke gevolg van de privatieve vertegenwoordiging door de executeur/afwikkelingsbewindvoerder of vereffenaar is dat de erfgenamen die privatief worden vertegenwoordigd onbevoegd zijn zelfstandig in rechte op te treden, zowel in de hoedanigheid van eiser/verzoeker als in de hoedanigheid van gedaagde/geïntimeerde.
De erfgenamen zelf en derden die een erfgenaam in rechte willen betrekken, moeten zich derhalve vooraf afvragen en nagaan of sprake is van een geval van privatieve vertegenwoordiging. Is daarvan sprake dan zijn door of tegen de erfgenamen gestarte procedures in veel gevallen niet-ontvankelijk, met als uitzondering procedures tussen een erfgenaam en een privatieve vertegenwoordiger. Zo kan een erfgenaam uiteraard wel procederen tegen een executeur(-afwikkelingsbewindvoerder) en vereffenaar inzake diens functioneren. Ook kunnen deze privatieve vertegenwoordigers procederen tegen een erfgenaam, ondanks dat zij in die procedure in hun hoedanigheid de betreffende erfgenaam dus ook vertegenwoordigen.
Ouderlijke boedelverdeling en wettelijke verdeling
Naast deze gevallen van privatieve vertegenwoordiging zijn er nog de speciale gevallen van de ouderlijke boedelverdeling en de wettelijke verdeling, waarin de nalatenschap krachtens testament (in geval van de ouderlijke boedelverdeling) of krachtens de wet (in geval van de wettelijke verdeling) automatisch wordt ‘verdeeld’, met ‘toedeling’ van de gehele nalatenschap (goederen en schulden) aan de langstlevende echtgenoot.
Vanwege deze ‘verdeling’ kunnen de kinderen ook in deze gevallen niet zelfstandig als erfgenamen tegen een derde procederen. Van vertegenwoordiging is in deze gevallen echter geen sprake, de langstlevende echtgenoot treedt uitsluitend op voor zichzelf (als degene die de nalatenschap toegedeeld heeft gekregen) en niet mede namens de overige erfgenamen.
Erfrechtelijke procedures tussen deelgenoten (erfgenamen) onderling
Een ander bijzonder geval van hoedanigheden doet zich voor bij procedures ten behoeve van de nalatenschap. Wanneer er meer dan één erfgenaam is, vormt de nalatenschap een (bijzondere) gemeenschap. Wanneer er geen privatieve vertegenwoordiging van de erfgenamen is, zijn de erfgenamen op grond van artikel 3:171 BW zelfstandig bevoegd om namens de nalatenschap te procederen tegen derden.
In artikel 3:171 BW staat te lezen: ‘Tenzij een regeling anders bepaalt, is iedere deelgenoot bevoegd tot het instellen van rechtsvorderingen en het indienen van verzoeken ter verkrijging van een rechterlijke uitspraak ten behoeve van de gemeenschap.’
In een dergelijk geval treedt de erfgenaam dus niet op ‘voor zich’ (d.w.z. uitsluitend in zijn eigen belang), maar in hoedanigheid van deelgenoot ‘ten behoeve van’ de nalatenschap. De erfgenaam is alsdan verplicht om aan de andere procespartij(en) kenbaar te maken dat hij of zij niet voor zich maar in hoedanigheid van deelgenoot optreedt ten behoeve van de gezamenlijke, zo veel mogelijk met name te noemen deelgenoten en dat een gerechtelijke uitspraak ten behoeve van de gemeenschap wordt gevraagd.
In beginsel kunnen deelgenoten echter niet op deze voet tegen elkaar procederen, omdat dan ten behoeve van de nalatenschap wordt geprocedeerd tegen een erfgenaam in privé, welke erfgenaam echter gelijktijdig ook deelgenoot in de nalatenschap is. De betreffende erfgenaam zou dan in privé als gedaagde optreden en als deelgenoot van de nalatenschap (materieel) als eiser. Er zou dan sprake zijn van een tegenstrijdig belang en feitelijk zal deze erfgenaam een procedure ten behoeve van de nalatenschap tegen hemzelf in privé (in vrijwel alle gevallen) onwenselijk vinden. De erfgenaam behoeft een dergelijke ‘vertegenwoordiging’ niet te dulden omdat erfgenamen (indien zij niet privatief vertegenwoordigd worden door een executeur(-afwikkelingsbewindvoerder) of vereffenaar) slechts gezamenlijk bevoegd zijn tot beheer en beschikking over de (goederen van de) nalatenschap.
In het spiegelbeeldige geval, waarin een erfgenaam meent iets van de nalatenschap te vorderen te hebben, speelt een vergelijkbaar probleem.
Procedures tussen erfgenamen en ‘de nalatenschap’, dus juridisch bezien tussen erfgenamen onderling, moeten om deze reden in beginsel worden afgedaan in het kader van de verdeling van de nalatenschap, waarbij een schuld van een erfgenaam aan de nalatenschap kan worden verrekend met diens erfdeel en een schuld van de nalatenschap aan een erfgenaam kan worden verrekend met de erfdelen van de overige erfgenamen.
Een erfrechtadvocaat kan in erfrechtelijke procedures optreden voor de vereffenaar van de nalatenschap, een schuldeiser, de executeur of de erfgenamen. Een advocaat erfrecht zal daarbij steeds bezien hoe het precies zit met de hoedanigheden.
