Een huwelijk eindigt door echtscheiding, wanneer de echtscheiding door de rechter is uitgesproken én is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand. Het komt zo nu en dan voor dat gedurende een echtscheidingsprocedure of kort daarvoor of erna een van de (ex-)echtgenoten overlijdt. Een dergelijk overlijden heeft diverse gevolgen, zowel voor de afwikkeling van de echtscheiding als voor de afwikkeling van de nalatenschap.
Hierna wordt ingegaan op vier situaties die zich kunnen voordoen. Het overlijden vindt plaats:
- vóór indiening van het verzoekschrift echtscheiding;
- na indiening van het verzoekschrift echtscheiding, maar voordat de echtscheiding is uitgesproken en ingeschreven;
- nadat de echtscheiding is uitgesproken en ingeschreven, maar voordat de echtscheiding volledig is afgewikkeld;
- nadat de echtscheiding volledig is afgewikkeld.
Situatie 1: er is nog geen verzoekschrift echtscheiding ingediend voor het overlijden
Vaak is er vóór de indiening van een verzoekschrift echtscheiding ook juridisch al een hoop gebeurd, in die zin dat de echtgenoten al om de tafel zijn gegaan om afspraken te maken over de echtscheiding, al dan niet met behulp van een mediator en/of met eigen advocaten. Geregeld is er zelfs al een echtscheidingsconvenant getekend. De echtgenoten ervaren het zo dat hun relatie (emotioneel) al geëindigd is. Formeel is er dan echter nog geen sprake van een (op handen zijnde) echtscheiding en het valt ook nog niet met zekerheid te zeggen of een echtscheiding aanstaande was, of dat de echtgenoten zich misschien nog zouden hebben verzoend als niet een van hen zou zijn overleden.
Geen erfrechtelijke gevolgen op grond van de wet
Erfrechtelijk gebeurt er in deze situatie nog niets, in die zin dat de echtgenoten op grond van het wettelijke erfrecht nog steeds erfgenamen van elkaar zijn en wanneer de echtgenoten hun testament niet hebben laten wijzigen dat in de meeste gevallen ook op grond van een (langstlevende)testament nog steeds zullen zijn.
Begunstiging levensverzekering
De begunstiging van de aanstaande ex-echtgenoot bij levensverzekering is in deze situatie eveneens nog onaangetast, tenzij de polis vanwege de aanstaande echtscheiding door de verzekeringnemer al gewijzigd was.
Onterving bij testament en wettelijke rechten
Heeft een echtgenoot zijn of haar testament al wel laten wijzigen en de aanstaande ex-echtgenoot onterfd, dan kwalificeert de aanstaande ex-echtgenoot op grond van het wettelijke erfrecht desondanks nog steeds als echtgenoot, waardoor deze -ondanks de onterving- als echtgenoot nog steeds wettelijke rechten kan doen gelden op de erfenis.
Bij deze wettelijke rechten valt te denken aan voortzetting van het gebruik van de echtelijke woning en inboedel gedurende zes maanden na het overlijden, een levenslang recht van vruchtgebruik van de echtelijke woning en inboedel en aan een levenslang ‘verzorgingsvruchtgebruik’ van andere goederen van de nalatenschap.
Situatie 2: er is al wel een verzoekschrift echtscheiding ingediend, maar de echtscheiding is nog niet uitgesproken en ingeschreven voor het overlijden
In deze situatie bestaat al wat meer formele duidelijkheid dat een echtscheiding aanstaande was, maar is het huwelijk toch door overlijden geëindigd. De echtscheidingsprocedure eindigt door het overlijden en het is niet mogelijk postuum nog de echtscheiding uit te spreken en in te schrijven.
Geen erfrechtelijke gevolgen op grond van de wet
Indien geen testament is gemaakt, is de aanstaande ex-echtgenoot op grond van het wettelijke erfrecht ook in deze situatie nog steeds erfgenaam. De indiening van het verzoekschrift echtscheiding heeft dus geen gevolgen voor het erfgenaamschap van de aanstaande ex-echtgenoot.
Begunstiging levensverzekering
Ook voor de begunstiging van de aanstaande ex-echtgenoot bij levensverzekering zal de indiening van het verzoekschrift echtscheiding (afhankelijk van de polisvoorwaarden) meestal geen gevolgen hebben, tenzij de polis vanwege de aanstaande echtscheiding door de verzekeringnemer al gewijzigd was.
Onterving bij testament en wettelijke rechten
De meeste moderne langstlevende testamenten houden met deze situatie wel rekening door te bepalen ‘Indien ten tijde van mijn overlijden echtscheiding of scheiding van tafel en bed is uitgesproken of een verzoek daartoe is gedaan, sluit ik mijn echtgenoot uit als erfgenaam in mijn nalatenschap en vervallen alle beschikkingen ten behoeve van mijn echtgenoot’ of bewoordingen van gelijke strekking. Daarnaast zal het in deze situatie ook vaker voorkomen dat het langstlevende testament al herroepen was en vervangen door een testament waarin de aanstaande ex-echtgenoot niet voorkomt.
Ook in deze situatie kan de door deze bepaling onterfde aanstaande ex-echtgenoot echter nog steeds een beroep doen op diens eerder gemelde wettelijke rechten, maar voor deze wettelijke rechten wordt nu wel rekening gehouden met het ingediende verzoekschrift echtscheiding. De wet bepaalt in dit geval dat geen aanspraak meer gemaakt kan worden op deze wettelijke rechten, indien de procedure meer dan een jaar voor het openvallen van de nalatenschap was aangevangen en de echtscheiding of de scheiding van tafel en bed ten gevolge van het overlijden van de erflater niet meer tot stand heeft kunnen komen. Een en ander tenzij het feit dat de echtscheiding of de scheiding van tafel en bed niet meer tot stand heeft kunnen komen, niet in overwegende mate de echtgenoot kan worden aangerekend.
Situatie 3: de echtscheiding is uitgesproken en ingeschreven, maar de echtscheiding is nog niet volledig afgewikkeld.
Het komt voor dat de rechter eerst de echtscheiding uitspreekt en pas bij latere beschikking oordeelt over geschillen inzake afwikkeling van de echtscheiding, zoals kinder- en partneralimentatie en de verdeling van de huwelijksgemeenschap. Als de echtscheidingsbeschikking al is afgegeven en is ingeschreven en een echtgenoot vervolgens overlijdt, is het huwelijk door echtscheiding ontbonden, maar is de afwikkeling van de echtscheiding nog onafgerond.
Geen erfgenaamschap en geen wettelijke rechten
De ex-echtgenoot is in deze situatie geen wettelijk erfgenaam en in veruit de meeste gevallen ook geen testamentair erfgenaam meer (tenzij bij testament uitdrukkelijk anders is bepaald) en kan ook geen beroep meer doen op diens wettelijke rechten.
Begunstiging levensverzekering
De inschrijving van de echtscheiding zal er vaak, maar zeker niet altijd (!), automatisch toe leiden dat de ex-echtgenoot geen begunstigde van een levensverzekering meer is. Dit hangt af van de polisvoorwaarden.
Het komt echter voor dat de ex-echtgenoot – ondanks dat deze geen begunstigde meer is- indirect toch nog profiteert van een uitkering van een levensverzekering, bijvoorbeeld wanneer deze is verpand aan de bank als onderdeel van een hypothecaire geldlening. Het valt ook in deze situatie dus nog steeds sterk aan te bevelen de begunstiging van de levensverzekering te wijzigen.
Afwikkeling echtscheiding
Het recht op partneralimentatie en de plicht partneralimentatie te betalen vervallen onherroepelijk door het overlijden. Andere kwesties inzake de echtscheiding, zoals de verdeling van de huwelijksgemeenschap zullen echter wel nog steeds geregeld moeten worden. De erfgenamen van de overleden echtgenoot nemen in beginsel dan diens plaats in en zullen deze zaken met de ex-echtgenoot moeten regelen.
Als deze erfgenamen de minderjarige kinderen van de ex-echtgenoten zijn, kan dit tot ingewikkelde situaties leiden waarin de ex-partner deze zaken ‘met twee petten op’ moet regelen, te weten als vertegenwoordiger van de minderjarige kinderen en voor zichzelf. Bij testament kan dit voorkomen worden.
Situatie 4: de echtscheiding is uitgesproken en ingeschreven en de echtscheiding is volledig afgewikkeld.
Geen erfgenaamschap, geen wettelijke rechten en geen onafgedane zaken
In deze situatie doen zich weinig erfrechtelijke problemen voor. De ex-echtgenoot is geen wettelijk erfgenaam en heeft geen recht op wettelijke rechten. Nu de echtscheiding is afgewikkeld hebben de erfgenamen ook geen onafgedane zaken meer te regelen met de ex-echtgenoot.
Echtscheidingstestament
Wel kan in deze situatie het ouderlijk vruchtgenot nog een rol spelen, waardoor de ex-echtgenoot op grond van de wet de vruchten (rente, huur, dividend etc.) mag genieten van hetgeen minderjarige kinderen van de echtgenoten uit de nalatenschap van de overleden echtgenoot geërfd hebben. Daarnaast kan de ex-echtgenoot het bewind voeren over hetgeen de kinderen geërfd hebben. Ook kan de ex-echtgenoot als erfgenaam van een kind indirect nog steeds vermogen van de overleden echtgenoot erven. Bij testament kunnen deze zaken anders geregeld worden.
Begunstiging levensverzekering
Inzake de begunstiging bij levensverzekering doen zich dezelfde mogelijke problemen voor als in situatie 3. Het valt ook in deze situatie dus nog steeds sterk aan te bevelen de begunstiging van de levensverzekering te wijzigen.
Conclusie echtscheiding en erfrecht
Het valt in alle situaties waarin sprake is van een aanstaande, lopende of afgeronde echtscheiding sterk aan te bevelen een zogeheten ‘echtscheidingstestament’ te laten opmaken, waarin voormelde problemen zo veel mogelijk worden opgelost. Het valt tevens in alle situaties aan te bevelen om een eventuele polis van levensverzekering –waar mogelijk- te laten wijzigen om te voorkomen dat de ex-echtgenoot begunstigde blijft of indirect voordeel kan hebben van een uitkering levensverzekering.
